Quỹ Khoa học Nga (RCF) ngày 24/12/2025 công bố Top 10 dự án do RSF tài trợ đã mang lại những khám phá nổi bật và thu hút sự quan tâm quốc tế đối với các vấn đề khoa học quan trọng trong năm qua. Những công trình này góp phần thay đổi cách chúng ta hiểu về thế giới và đưa nhân loại tiến gần hơn tới các công nghệ mới — từ y học và vật liệu của tương lai cho tới truyền thông thế hệ mới và các giao diện giúp nâng cao năng lực của trí tuệ nhân tạo.
1- Mạng nơ-ron dự đoán cháy rừng chính xác và tính đến đặc thù từng khu vực: Các nhà khoa học của Skoltech sử dụng học máy, ảnh vệ tinh và dữ liệu cháy rừng lưu trữ trong 10 năm (khoảng 17.000 sự kiện giai đoạn 2012–2022). Thuật toán tự động phát hiện các quy luật; đồng thời xem xét riêng các đặc điểm địa phương như loại thảm thực vật, địa hình và khí tượng (nhiệt độ, mưa, gió, bốc hơi). Dữ liệu được tổng hợp vào một cơ sở dữ liệu thống nhất để xử lý và dự báo. Dự báo được đưa ra trước 5 ngày. Thử nghiệm cho thấy độ chính xác 70–87% tùy khu vực — đủ cho ứng dụng thực tế như tưới rừng hoặc hạn chế ra vào trái phép. Hệ thống cũng hữu ích cho các khu bảo tồn, trung tâm nghiên cứu và tổ chức quản lý hệ sinh thái rừng.
2- Tinh thể nano “có trí nhớ” cho bộ xử lý siêu nhỏ tiết kiệm năng lượng kỷ lục: Nhóm nghiên cứu tại Đại học ITMO, phối hợp với các đồng nghiệp quốc tế, đã phát triển nanomemristor perovskite — linh kiện thay đổi điện trở theo cường độ và hướng dòng điện, đồng thời “ghi nhớ” lịch sử tín hiệu. Thiết bị dùng để lưu trữ hoặc xử lý thông tin; chịu được hơn 1.500 chu kỳ ghi/xóa và hoạt động ổn định trong nhiều tháng ở điều kiện phòng (trong khi memristor perovskite truyền thống thường hỏng sau vài chục đến vài trăm chu kỳ).Perovskite là tinh thể có cấu trúc trật tự, cho tính chất điện dự đoán được, rất hứa hẹn cho memristor nhưng trước đây thiếu ổn định. Nhóm nghiên cứu đã kẹp cesium chì bromide giữa kim cương pha bo và oxit indi–thiếc — các điện cực trơ hóa học — để đảm bảo độ ổn định chuyển mạch. Linh kiện cực kỳ nhỏ gọn (130–160 nm) và tiêu thụ chỉ 70–80 nanowatt, thấp hơn hàng chục nghìn lần so với LED thông thường.Memristor perovskite này sẽ là nền tảng cho bộ xử lý siêu nhỏ, tiết kiệm năng lượng, mô phỏng hoạt động não bộ cho AI và học máy. Đại học Kỹ thuật Cáp Nhĩ Tân cũng tham gia nghiên cứu.
3-“Cocktail” phân tử hoạt tính giúp tăng hiệu suất phản ứng hóa học : Các nhà khoa học của Viện Hóa học Hữu cơ Zelinsky (Viện Hàn lâm Khoa học Nga) lần đầu phát hiện rằng khi chiếu sáng, chất xúc tác quang (lấy phenothiazine làm ví dụ) biến đổi thành nhiều dạng mới có hoạt tính xúc tác cao hơn. “Cocktail” này hiệu quả hơn một phân tử đơn lẻ, cho phép đạt tới 99% sản phẩm mong muốn; thậm chí hoạt động ở vùng quang phổ trước đây phenothiazine gần như không hiệu quả (như vùng đỏ).Dưới tác động ánh sáng, phenothiazine tạo dimer, trimer và các cụm lớn hơn, mỗi dạng có đặc tính quang–vật lý riêng, hấp thụ từ tia UV đến xanh lục và đỏ. Hiểu rõ cơ chế “cocktail xúc tác” mở đường cho thế hệ chất xúc tác mới, tiết kiệm năng lượng, đa dụng và chi phí thấp.
4-Phát hiện protein “vũ trụ” giúp gen hoạt động đúng cách: Các nhà nghiên cứu của Viện Sinh học Gen (RAS) cùng đồng nghiệp quốc tế phát hiện protein giúp ADN gấp cuộn trong tế bào chịu trách nhiệm cho hoạt động đúng đắn của các gen kiểm soát phát triển hệ thần kinh. Protein mới bám vào các vùng ADN cụ thể, tạo vòng lặp làm ADN gấp lại — hình ảnh gợi quỹ đạo tên lửa, nên được đặt tên Vostok.Khi vô hiệu hóa gen Vostok ở ruồi giấm, số vòng lặp giảm, các gen phát triển thần kinh bị rối loạn và ruồi chết ở giai đoạn nhộng. Hiểu biết về cơ chế vòng lặp ADN mở ra triển vọng liệu pháp gen trong tương lai. Đại học Princeton cũng tham gia nghiên cứu.
5-Ăng-ten polymer mới cho phép quan sát mao mạch và động mạch theo thời gian thực, không cần phẫu thuật: Nhóm nghiên cứu tại Viện Vật lý Ứng dụng Gaponov–Grekhov (RAS), phối hợp quốc tế, đã phát triển ăng-ten cầu đa phần tử đầu tiên trên thế giới bằng polymer áp điện linh hoạt, giúp chụp cắt lớp quang–âm nhạy và giàu thông tin hơn. Thiết bị cho phép theo dõi dòng máu theo thời gian thực từ động mạch lớn đến mao mạch siêu nhỏ (cỡ một hồng cầu).Hệ gồm 512 cảm biến siêu nhỏ, mỗi cảm biến ghi tín hiệu siêu âm độc lập, cho ảnh chất lượng cao của mạng mạch sâu không xâm lấn với độ chính xác không–thời gian cao. Công nghệ này hỗ trợ phát hiện sớm bệnh tim mạch, mạch máu, não, và còn ứng dụng trong kiểm tra không phá hủy và nghiên cứu sinh học cơ bản. Dự án có sự tham gia của nhiều đại học và trung tâm nghiên cứu quốc tế.
6-Vi khuẩn có lợi giúp cá tầm sterlet lớn nhanh hơn, ít stress hơn: Các nhà khoa học Đại học Kỹ thuật Quốc gia Don xác định các chủng vi khuẩn có lợi mới có thể làm probiotic hiệu quả cho nuôi cá tầm sterlet. Hai nhóm vi khuẩn được dùng: nhóm hỗ trợ tiêu hóa protein và tinh bột; nhóm còn lại bảo vệ cá khỏi stress và stress oxy hóa.Ứng dụng probiotic mới giúp tăng năng suất, giảm hao hụt, nâng cao hiệu quả nuôi trồng thủy sản.
7-Phát hiện sự sống đại dương ở độ sâu 9.500 m: Các nhà khoa học của Viện Hải dương học Shirshov (RAS) cùng đồng nghiệp quốc tế phát hiện các quần xã sinh vật phát triển mạnh ở hơn 9.500 m trong vùng hadal Thái Bình Dương — sâu gấp hơn hai lần xác tàu Titanic. Sinh vật sống trong bóng tối hoàn toàn, nhiệt độ gần đóng băng và áp suất gấp ~1.000 lần bề mặt Trái Đất, lấy năng lượng từ hóa học (không phải ánh sáng).
8- Phát hiện mới từ hang Denisova hé lộ 300.000 năm lịch sử loài người: Nhóm Viện Khảo cổ học & Dân tộc học (Phân viện Siberia RAS) cùng đối tác quốc tế nghiên cứu Hành lang phía Nam hang Denisova — địa điểm duy nhất xác nhận chắc chắn sự hiện diện của ba loài người cổ. Phát hiện công cụ đá, xương hominin, xương động vật, cho phép tái dựng đời sống cư dân hang. Khai quật làm rõ niên đại Denisovan (~300.000 năm trước) và Neanderthal (~150.000 năm trước). Phân tích trầm tích cho thấy ADN Denisovan, Neanderthal và động vật trải suốt ~300.000 năm; tìm thấy đồ trang sức, tượng voi ma mút, răng và mảnh sọ. Kết quả cung cấp dòng thời gian toàn diện nhất về sự hiện diện và thích nghi môi trường của các loài người cổ.
9-Nam châm altermagnet hai chiều đầu tiên cho nanoelectronics tương lai: Các nhà nghiên cứu Viện Kurchatov và ĐH Liên bang Viễn Đông tạo ra altermagnet hai chiều dày một lớp đơn nguyên tử. Altermagnet kết hợp ưu điểm của ferromagnet và antiferromagnet: tín hiệu spin mạnh mà không có từ trường rò gây nhiễu.Nhóm tổng hợp màng gadolinium trên silicon, giảm độ dày xuống monolayer, đạt đầy đủ tính chất altermagnet; tạo cả vật liệu kim loại và bán dẫn cho nhiều ứng dụng, và tiếp tục phát triển trên nền germanium. Công nghệ cho phép thiết bị spintronics truyền thông tin bằng điện tích và spin, mở đường tới chip tiêu thụ năng lượng cực thấp, tốc độ cao.
10-Công nghệ nội địa độc đáo sản xuất vi mạch vi ba GaN/GaAs cho dẫn đường, thông tin và radar: Chuyên gia Svetlana-Rost tạo thư viện đầu tiên tại Nga về hình học và mô hình linh kiện chuẩn cấp dưới micromet, cho phép thiết kế vi mạch vi ba công suất cao. Giải pháp GaN/GaAs nội địa giúp tự chủ công nghệ và phát triển hệ thống vi ba thế hệ mới cạnh tranh quốc tế. Nhóm phát triển phương pháp ghép chính xác transistor GaN công suất cao trong cấu hình lai (đã kiểm chứng bằng mẫu thử), đồng thời xây dựng thư viện linh kiện chuẩn để chuyển từ transistor rời sang vi mạch vi ba đơn khối. Ngoài ra, họ hoàn thiện công nghệ GaAs cho tần số tới hàng chục GHz, nâng tỷ lệ đạt wafer tăng ~1/3, giảm gần một nửa số lượt chạy mỗi mẻ; công nghệ sẵn sàng mở rộng sản xuất. Trong cả hai dự án, mẫu vi mạch vi ba đơn khối cho thiết bị điện tử tiên tiến đã được chế tạo và bàn giao cho khách hàng.
Nguồn: Quỹ Khoa học Nga (RSF)
